Bergamalı Kadri Efendikitabının giriş bölümündediyor ki:“Ben, herkesin at oynattığı bir meydanda sürmek istemedim atımı. Öyle bir meydana saldım ki dizginlerini, o meydanda evvelce kimse at sürmemişti.". Onun atını sürdüğü alan Türkiye Türkçesinin dil bilgisi alanıydı ve gerçekten de ilk defa o, bu meydanda eser vermişti. Ne yazık ki, meydan ondan sonra da asırlarca boş kaldı.

Dil başarısının okul başarısındaki rolünü biliyor ve diyor ki:"Eğer toplumun kendi dilini kaideleriyle bilirse, insan başka dilleri de kolayca öğrenebilir. Kendi dilinin kaidelerini öğrenen öğrenciler bilimde de başarılı olurlar". Bu nedenle eserinin ismi de"ilimlerin kolaylaştırıcısı"anlamında verdi.

14. yüzyılda Âşık Paşa Türkçe´nin kurallarınınbelirlenmeyişinden, yani bir dilbilgisikuralıolmadığından yakınıyordu:

“Kamu dilde varidizabt-ıusûl(Tasavvufun kuralları her dilde tespit edilmiş,)

Bunlara düşmüş idi cümleukûl(bütün akıllar bunları öğrenmeye yönelmişti.)

Türk diline kimsene bakmaz idi

Türklerehergizgönül akmaz idi(Türklere asla ilgi duyulmazdı.)

Türk dahi bilmezdi bu dilleri

İnce yolu, o ulu menzilleri”

Aşık Paşa´daniki yüz yıl sonra yaşayan Bergamalı Kadri işte bu işe soyunmuştu. Türkiye Türkçesinin ilk dil bilgisini yazarken, yanikendi deyişiyle“bu kimsesiz ve kurak bozkırda at sürerken”muhakkak ki, en büyük desteği ana dili sevgisi olmuştur. Eserinin bir yerinde“Görülsün ki Türk dilinde ne kadar fesahat, belâgat vardır ki ekin ekecek yer anlamını kısaca ekinlik demekle sağlarlar.”Bergamalı Kadri Efendi, kuru bir dil bilgisi yazıp bırakmamış, bir gazel üzerinde bu bilgilerin uygulamasını da göstermiştir.

Eserini sunduğu Makbul iken maktul İbrahim Paşa´nın onu ne derece takdir ettiğini elbette bilemiyoruz. Ama Türkçeyi sevenlerin onu daima hatırlamaları bir vefa borcudur.

MÜYESSİRETܒL-ULÛM (Bilimlerin Kolaylaştırıcısı)İLK TÜRKÇE GRAMER

16. yüzyıl ortalarına doğru Batı Türk diline ve Türk gramerine dair Bergamalı Kadri tarafından kaleme alınmıştır. Eser 1530 (Hicri-937) de dönemin VeziriPargalıİbrahim Paşa´yasunulmuştur.

Eser 184 sayfadır ve her sayfada 12 satır bulunmaktadır.

Bu eser ilk defa 1911 yılında Bursalı Mehmet Tahir tarafından bulunmuştur. Kitabınorijinali ne yazık ki kayıptır.GünümüzdeBursalı Mehmet Tahir’in elinde bulunan fotoğraflardan çekilen bir kopyabulunmaktadır.  Elde sadecetıpkı basımıbulunmaktadır.

Müyessiretü´l-Ulum ismindeki eser Türk dilinin gramer kuralları bakımındanönemlibir eserdir.İlk kez Besim Atalay’ın hazırladığıtıpkıbasımTürk Dil Kurumu tarafından 1946 senesinde yayınlanmıştır.

Dünyanın en zengin dillerinden biri olan Türkçenin tarih içerisinde yaşadığı en önemli sorunlarından biri Türkçe gramer kitaplarının düzenli olarak yazılmamış olmasıdır. Yazılanların çoğu ise Arapça veya Farsçadır. Büyük Türk dilcisiKâşgarlıMahmud’unyazdığıKitâb-üCevâhiri’n-Nahvi fiLûgati’t-Türk adlı kitabı ise kayıptır.

MaktûlİbrâhîmPaşa’ya sunulmuş olan eserin bir önemli noktası da yazım dilinin Türkçe olmasıdır. Zira o dönemlerdeTürkçe’yikonu alan birçok eser, genellikle Arapça konuşanlaraTürkçeyitanıtmak için yazıldığından, Türkçe yerine Arapça olarak kaleme alınmıştır. Eserin dili aynı zamanda fazlasıyla açık ve rahat anlaşılabilir birTürkçe’dirki bu eseri halk tarafından kolayca anlaşılabilir kılmıştır.

Eser iki bölümden meydana gelmektedir.

1. bölümün SadrazamPargalıİbrahim Paşa hakkında yazılmış bir kaside ile başlar. Ardındanyazarkitabınyazılış tarihini ve yazılış sebebini açıklar. Bu konuda bir eser kaleme almasının nedeni olarak daha önce bu konuda fazla eserin kaleme alınmamış olmasını gösterir.Ardından da esas konuya geçer.

Eserin birinci bölümündeönce kelimenin tarifini yapar. Kelimeleri isim, fiil ve harf olarak üçe ayırır. Sonra “bilmek” fiili esas alınarakArapça’daolduğu gibi örnekler verilir.Bu şekilde bütün fiil zamanlarının açıklamaları yapılır, eklerin olumlu, olumsuz, etken ve edilgen şekilleri gösterilip her birinin ayrı ayrı çekimleri yapılır.

Eserin ikinci bölümünde ise isimler anlatılır. İsimlerin çeşitleri, ismin halleri, sayılar, zamirler, zarflar, soru edatları, isim tamlamaları ve yapılışları, cümletamamlayıcıları, zarflar, isim cümlesi, işaret isimleri ve edatlar üzerinde durulur.

ArdındanHayâlî’ninbir gazeliele alınarak gazelde geçen bütün kelimeler hem sanat yönünden hem de Türkçegramer kuralları açısından incelemeye tabii tutulur. Böylece eser içinde işlenmiş olan gramer kuralları, edebi bir metin üstünde de incelenmiş olur.

Bu eser Türkiye Türkçesinin temel kurallarını içermesi ve Batı Türkçesiyle yazılmış ilk gramer kitabı olması yönünden değerli bir kaynaktır.

Bu eserin yazılmasından yıllar sonra, 19. yüzyılda gramer çalışmaları yapılmaya başlanmıştır. Abdurrahman Fevzi Efendi’ninMikyâsu´l-LisânKıstâsu´l-Beyânadlı eseri de bu dönemde yazılan bir eserdir. Bu eser, basım tarihi itibarıyla değil de yazılış tarihi itibarıylaMüyessiretü’l-Ulûm´dansonra yazılanilk Osmanlıca gramerdir.Eser,1882´deMeclis-iMaârifinizniyleİstanbul´daMahmudBegMatbaası´nda bastırılmıştır.

Müyessiret’ülUlum hakkında kaynak kitaplar:

·         Besim Atalay tarafından 1946 yılında çıkmıştır:Müyessiret’ülUlûm ve Bergamalı Kadri, İstanbul: İbrahim Horoz Yayınevi.

·         Avşar, Uğur tarafından 1996 yılında yazılmış,Müyessiretü´l-Ulum (Bergamalı Kadri), Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Adana, DanışmanYard.Doç.Dr.A.DenizAbik

Esra Karabacak ise 2002 yılındaMüyessiretü´lUlum - Bergamalı Kadri adıyla hazırlamış ve Türk Dil Kurumu Yayınları arasında yayınlanmıştır.